هر آنچه در مورد خمس باید بدانید

خمس یکی از واجبات مالی در شریعت اسلامی است که نقش مهمی در تنظیم روابط اقتصادی حمایت از نیازمندان و تامین منابع مالی برای امور دینی و اجتماعی دارد. ریشه این حکم در قرآن کریم و روایات معتبر بیان شده و به‌عنوان یک اصل شرعی، همواره مورد توجه فقها و مراجع قرار گرفته است. آشنایی با فلسفه، موارد وجوب، نحوه محاسبه و آثار پرداخت یا ترک خمس به مسلمانان کمک می‌کند تا تکلیف شرعی خود را به‌درستی بشناسند و در مسیر عمل دینی، آرامش و اطمینان بیشتری داشته باشند.

خمس چیست؟

تعریف لغوی: واژه‌ی (خمس) در زبان عربی به‌معنای (یک پنجم) است.

تعریف اصطلاحی: در فقه اسلامی خمس به پرداخت یک‌ پنجم از برخی درآمدها و اموال مشخص گفته می‌شود که به حکم شرع بر مسلمانان واجب شده است. این مال پس از کسر هزینه‌های ضروری سالانه باید به مرجع تقلید یا نماینده او تحویل داده شود تا در مصارف معین شرعی هزینه گردد.

آیه ۴۱ سوره انفال: خداوند می‌فرماید: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ…
این آیه مبنای اصلی حکم خمس در دین اسلام است. واژه‌ی غنمتم در آن از سوی مفسران شیعه به هرگونه فایده و درآمد اطلاق شده و نه صرفا غنیمت جنگی. بر این اساس خمس شامل هفت مورد خاص در فقه شیعه می‌شود و به دو بخش (سهم امام) و (سهم سادات) تقسیم می‌گردد.

دلایل و ادله شرعی خمس

خمس دلایل شرعی فراوانی دارد که شناخت آن‌ها کمک می‌کند با دید روشن تری اقدام به پرداخت خمس کنید در ادامه به این موارد بیشتر می‌پردازیم.

۱. منابع قرآنی
اصلی‌ترین دلیل قرآنی خمس آیه ۴۱ سوره انفال است که در آن پرداخت یک‌پنجم از (آنچه به دست می‌آید) واجب دانسته شده است. علاوه بر این آیه برخی مفسران به آیاتی درباره تطهیر اموال و ضرورت انفاق نیز به‌عنوان تقویت‌کننده‌ی حکم خمس اشاره کرده‌اند.

۲. روایات معتبر
احادیث متعددی از پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) درباره وجوب خمس وجود دارد. در روایات شیعی خمس نه تنها به غنایم جنگی بلکه به هر منفعت و درآمدی که پس از کسر هزینه‌های ضروری باقی بماند تعمیم داده شده است. این روایات در منابعی چون (کافی) و (تهذیب) به‌صورت مستند نقل شده‌اند و پایه‌ی استنباط فقهی در این باب محسوب می‌شوند.

۳. اجماع فقها
فقهای شیعه در طول سال های متوالی بر وجوب خمس در موارد هفت‌گانه اجماع داشته‌اند و این حکم را از ضروریات فقه امامیه دانسته‌اند. حتی میان اهل سنت نیز اصل وجوب خمس در غنائم جنگی اجماعی است، هرچند دایره‌ی شمول آن در فقه شیعه گسترده‌تر تفسیر شده است. این اجماع فقهی، پشتوانه‌ای محکم برای استمرار این فریضه در طول تاریخ اسلامی به‌شمار می‌رود.

در ادامه بخوانید: راهنمای کامل رایج‌ترین احکام صدقه در اسلام

تقسیم خمس

خمس به دو بخش مساوی تقسیم می‌شود سهم امام برای امور دینی و اجتماعی و سهم سادات فقیر برای معیشت نیازمندان بنی‌هاشم است.

۱. سهم امام
نصف خمس به‌عنوان سهم امام شناخته می‌شود. در عصر حضور معصوم(ع) این بخش مستقیما در اختیار امام قرار می‌گرفت و برای اداره جامعه اسلامی گسترش معارف دینی، پشتیبانی از جهاد و رفع نیازهای عمومی مصرف می‌شد. در دوران غیبت، این سهم بنا بر فتوای اکثر فقها باید در اختیار مجتهد جامع‌الشرایط قرار گیرد. این وجوه امروز بیشتر در حوزه‌های علمیه، نشر علوم دینی، تبلیغ اسلام و فعالیت‌های اجتماعی زیر نظر مراجع مصرف می‌شود.

۲. سهم سادات فقیر
نصف دیگر خمس به سادات فقیر اختصاص دارد. مقصود از این گروه افراد نیازمند از نسل بنی‌هاشم هستند که به دلیل حرمت شرعی اجازه دریافت زکات ندارند. خمس به‌عنوان جایگزین زکات برای آنان تعیین شده تا در معیشت دچار تنگنا نشوند. توزیع این سهم نیز تحت نظارت مرجع تقلید یا نمایندگان او صورت می‌گیرد.

۳. دیدگاه فقهای مختلف
فقهای شیعه درباره نحوه تصرف در سهم امام نظرات متفاوتی داشته‌اند. برخی مانند شیخ طوسی و علامه حلی، تصرف مستقیم مومنان در مصرف‌های مشخص را مجاز نمی‌دانستند و لزوم تحویل به امام یا نایب او را تاکید کرده‌اند. گروهی دیگر مانند صاحب جواهر، در موارد ضرورت، استفاده مستقیم از این مال برای مصالح عمومی را با اذن فقیه جایز شمرده‌اند. در مورد سهم سادات، تقریبا اجماع وجود دارد که باید به‌صورت عادلانه میان نیازمندان واجد شرایط تقسیم شود.

نحوه محاسبه و پرداخت خمس

برای محاسبه و پرداخت خمس باید از یک سری مسائل آگاهی کامل داشته باشید که بتوانید به صورت دقیق میزان خمس را محاسبه کنید.  

۱. تعیین سال خمسی
هر فرد مکلف باید برای خود یک تاریخ مشخص به‌عنوان سال خمسی تعیین کند. از ابتدای این تاریخ تمام درآمدها و هزینه‌های او تا پایان سال محاسبه می‌شود. داشتن سال خمسی منظم باعث می‌شود تکلیف مالی روشن و دقیق داشته باشید و به راحتی میزان خمس را محاسبه کنید.

۲. محاسبه مازاد درآمد و هزینه‌ها
در پایان سال خمسی هزینه‌های ضروری مانند مسکن، خوراک، پوشاک، تحصیل و درمان از درآمد سالانه کسر می‌شود. آنچه مازاد بر این مخارج باقی بماند، مشمول خمس است و باید یک‌پنجم آن به عنوان خمس پرداخت گردد. در مواردی مانند سود تجارت یا سرمایه‌گذاری نیز پس از کسر هزینه‌ها، خمس واجب خواهد بود.

۳. نحوه تحویل به مرجع تقلید
مومنان موظف‌اند خمس خود را به مرجع تقلید یا نماینده رسمی او تحویل دهند. این وجوه پس از بررسی در مصارف تعیین‌شده مانند اداره حوزه‌های علمیه، تبلیغ دین و حمایت از نیازمندان بنی‌هاشم هزینه می‌شود. پرداخت مستقیم بدون اذن مرجع تقلید مطابق نظر اکثر فقها صحیح نیست.

در ادامه بخوانید: صدقه فقط پول است؟ بررسی ابعاد گسترده صدقه در اسلام

دیدگاه فقها و تفاوت مکتب‌ها در مورد خمس

• اهل سنت (غنایم جنگی): خمس را فقط مربوط به غنایم جنگی می‌دانند و درآمدهای دیگر را مشمول نمی‌دانند.
• شیعه و امامیه (شمول گسترده): خمس را شامل هر نوع درآمد و فایده دانسته و آن را در هفت مورد مشخص واجب می‌شمارند.
• امام خمینی(ره): خمس را رکن نظام مالی اسلام معرفی کرده و مصرف آن را در اداره جامعه دینی و حمایت از محرومان لازم دانسته است.
• رهبر انقلاب: بر همان مبنا، بر شفافیت و کارکرد فرهنگی و اجتماعی خمس تاکید دارند.

سایت خانه ای بی یک مرکز خیریه است که زمینه را برای پرداخت صدقه آنلاین و همچنین پرداخت خمس فراهم کرده است که شما به راحتی می‌توانید از طریق درگاه مستقیم اقدام به پرداخت کنید.